Η Θεωρία του Δεσμού ή της Προσκόλλησης (Attachment Theory, Bowlby, 1969· 1973· 1988· 1995) σκιαγραφεί τον τρόπο που ο άνθρωπος αναζητά ασφάλεια, πώς διαμορφώνονται τα πρότυπα δεσμών και πώς μπορεί αυτή η γνώση να συντελέσει στην καλύτερη κατανόηση των ανθρώπινων σχέσεων και επιλογών. O όρος «προσκόλληση» περιγράφει τη βαθιά συναισθηματική σύνδεση ανάμεσα στο βρέφος και το βασικό φροντιστή. O Βρετανός ψυχίατρος John Bowlby (1907-1990), επηρεασμένος από την ηθολογική προσέγγιση, θεώρησε το δεσμό προσκόλλησης μία εξελικτική λειτουργία, γενετικά καθορισμένη, η οποία προστατεύει το απόλυτα εξαρτημένο και ευάλωτο ανθρώπινο βρέφος, συνδέοντάς το συναισθηματικά με τον ενήλικα φροντιστή, εξασφαλίζοντας τη διαθεσιμότητά του και παρέχοντας μία ασφαλή βάση, από όπου θα μπορεί να εξερευνήσει το περιβάλλον (Bowlby, 1988). Το ενήλικο πρόσωπο αναφοράς αποτελεί πηγή ανακούφισης για το παιδί σε στιγμές αναστάτωσης, ενισχύοντας την ψυχική του ανθεκτικότητα και το συντροφεύει στις στιγμές της χαράς. Εισήγαγε επίσης την έννοια των γνωστικών χαρτών, οι οποίοι περιγράφουν τα εσωτερικά μοτίβα των γνωστικών αναπαραστάσεων της σχέσης του παιδιού με τη φιγούρα πρόσδεσης και υπογράμμισε ότι τα πρότυπα προσκόλλησης διαμορφώνονται κατά τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού αλλά παίζουν καθοριστικό ρόλο στις μελλοντικές διαπροσωπικές σχέσεις και κατά συνέπεια, στο βαθμό οικειότητας που θα καλλιεργήσει σε αυτές (Allen, 2023). Από διαφορετική οπτική, η ψυχαναλυτική θεωρία ερμηνεύει το συναισθηματικό αυτό δεσμό ως μία βιολογική, πρωτογενή ανάγκη, συνδεόμενη με το στοματικό ψυχοσεξουαλικό στάδιο ενώ η ηθολογική προσέγγιση, στην κλασική μελέτη με τα πιθηκάκια του Harlow (Blum, 2002· Harlow & Zimmerman, 1959), απέδειξε ότι η αποστέρηση της μητρικής ζεστασιάς σε πιθήκους που μεγάλωσαν κοινωνικά απομονωμένοι, συνδέεται με σοβαρή κοινωνική δυσλειτουργικότητα.
Σύμφωνα με τη θεωρία του Bowlby, υπάρχει μία κρίσιμη περίοδος για την ανάπτυξη του δεσμού η οποία χωρίζεται σε τέσσερα στάδια: Στο πρώτο στάδιο της προσύνδεσης (Preattachment), (έως 6 εβδομάδες), το νεογέννητο ανταποκρίνεται κοινωνικά αδιακρίτως, μέσω ενός φάσματος σημάτων επικοινωνίας όπως το κλάμα ή το χαμόγελο. Στο δεύτερο στάδιο της σύνδεσης υπό διαμόρφωση (Attachment in the making), (6 εβδομάδες έως 8ο μήνα), το βρέφος αναπτύσσει προτιμήσεις και αναζητά την οικειότητα προς τα άτομα εμπιστοσύνης, χρησιμοποιώντας ακουστικά, οπτικά, οσφρητικά και κιναισθητικά μηνύματα για την αλληλεπίδραση. Ακολουθεί το τρίτο στάδιο, των ευδιάκριτων αμοιβαίων σχέσεων σύνδεσης (clear-cut attachment), (6-8 έως 18-24 μηνών), όπου το νήπιο επιδιώκει τη διατήρηση της εγγύτητας με το πρόσωπο που το φροντίζει, αλληλεπιδρά με αμοιβαιότητα και διαμαρτύρεται όταν απομακρύνεται το πρόσωπο προσκόλλησης. Τέλος, στο τέταρτο στάδιο των αμοιβαίων σχέσεων (Reciprocal relationships), (18-24 μήνες και μετά), το νήπιο αρχίζει να επικοινωνεί μέσω της γλώσσας, να ανταποκρίνεται κατάλληλα σε ποικίλα περιβάλλοντα και να επιχειρεί να πάρει κάποια απόσταση από τη φιγούρα προσκόλλησης (Lamb & Lewis, 2005). Η πιο σύγχρονη θεωρία της κοινωνικής αναφοράς, επιβεβαιώνει ότι το βρέφος είναι ικανό για μη λεκτική αποκωδικοποίηση της φωνής και των εκφράσεων του προσώπου των άλλων, ήδη λίγο μετά τη γέννηση (Hoehl et al., 2012), ενώ εμφανίζει σύνθετες κοινωνικές ικανότητες από τον όγδοο μήνα (Mireault et al., 2014).
Αργότερα, η Mary Ainsworth, μαθήτρια του Bowlby, επέκτεινε το έργο του, με το σχεδιασμό της πειραματικής συνθήκης που ονομάστηκε «συνθήκη του ξένου» (strange situation) (Ainsworth et al, 1979). Σε αυτή τη μελέτη η Ainsworth διερεύνησε πώς το παιδί εξερευνά το περιβάλλον και ελέγχει τις γνωστικές του δεξιότητες έχοντας ως πηγή τη διαθεσιμότητα της μητέρας και τεκμηρίωσε πειραματικά τρεις τύπους προσκόλλησης: α) Τον ασφαλή δεσμό (66% των παιδιών), κατά τον οποίο η μητέρα συντονίζεται με τις ανάγκες του βρέφους, ανταποκρινόμενη άμεσα και το παιδί είναι ενεργητικό και εξερευνά με εμπιστοσύνη το χώρο. Όταν η μητέρα απομακρύνεται δείχνει δυσφορία αλλά αυτό αλλάζει αμέσως μόλις τη δει επιστρέφει. β) Τον αγχώδη/αποφευκτικό δεσμό (23% των παιδιών), κατά την οποία τα βρέφη εκφράζουν άγχος, θυμό ή αδιαφορία όταν απομακρύνεται η μητέρα, είναι απρόθυμα να αλληλεπιδράσουν με το περιβάλλον ή εκρήγνυνται συναισθηματικά. Τέλος, γ) το μη ασφαλή/αμφίθυμο δεσμό (12%), όπου η μητέρα διατηρεί μία στάση ασταθούς απαιτητικότητας ή αγνοεί τα μηνύματα του βρέφους για προσοχή. Το βρέφος αρχικά προσκολλάται στο φροντιστή αλλά μετά αντιστέκεται και δεν μπορεί να παρηγορηθεί εύκολα. Σύμφωνα με την Ainsworth (1982), οι μητέρες σε αυτή την περίπτωση τείνουν να διατηρούν μία απορριπτική στάση προς το βρέφος κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής του. Αργότερα, προστέθηκε και η δ) αποδιοργανωμένη προσκόλληση (Bernier & Meins, 2008· Main & Soloman, 1990), η οποία χαρακτηρίζει τα βρέφη που έχουν απρόβλεπτη συμπεριφορά ή αποφεύγουν τη βλεμματική επαφή και εμφανίζουν συμπτώματα ανασφάλειας, δυσπιστίας ή σύγχυσης προς το φροντιστή. Αυτός ο τύπος προσκόλλησης αναπτύσσεται όταν οι ενήλικοι φροντιστές αποτελούν ταυτόχρονα και πηγή φόβου, είτε λόγω καταχρηστικής ή ψυχωτικής συμπεριφοράς ή λόγω κατάχρησης ουσιών και κατά συνέπεια η εγγύτητα προκαλεί άγχος (Main & Hesse 1990).
Επιπλέον, πολλές μελέτες έδειξαν ότι τα μοτίβα προσκόλλησης/δεσμού φαίνεται να επεκτείνονται και στις ενήλικες σχέσεις, φιλικές και ερωτικές, λειτουργώντας ως πρότυπο και διαμορφώνοντας την ασφαλή/αυτόνομη πρόσδεση, την αγχώδη/αποφευκτική και την αγχώδη/αμφιθυμική (Bergman, Blom & Polyak, 2012· Frias, Shaver & Mikulincer, 2015· Liotti 2004). Οι Mikulincer et al. (2001), διερεύνησαν πώς επηρεάζει ο τύπος προσκόλλησης το φόβο για το θάνατο και ανακάλυψαν ότι τα άτομα με ασφαλή προσκόλληση φαίνεται να φοβούνται λιγότερο, ενώ οι Beckes, Simpson, & Erickson (2010), ανακάλυψαν ότι κάθε είδος απειλής ενεργοποιεί αυτόματα το σύστημα προσκόλλησης, κάνοντας συγχρόνως να φαίνονται ελκυστικότερα τα άτομα που είναι πιθανές πηγές εφησυχασμού. Σε άλλες μελέτες φάνηκε ότι στο κράτημα του χεριού της συντρόφου ο εγκέφαλος λειτουργούσε σχεδόν σαν να μην υπήρχε απειλή, υποδηλώνοντας ότι οι σχέσεις αποτελούν καταφύγιο σε περίπτωση κινδύνου (Can, Schaefer & Davidson, 2006). Τέλος, επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν ότι παρόλο που οι τρόποι προσκόλλησης τείνουν να είναι σταθεροί, δεν είναι αναλλοίωτοι, ενώ η βίαιη διακοπή των δεσμών φαίνεται να συνδέεται με ψυχικές διαταραχές όπως φοβίες ή κατάθλιψη ή η κατάχρηση ουσιών (Fearon & Belsky, 2011· Green et al., 2010· Harris και Butterworth, 2002).
Επιπροσθέτως, πληθώρα ερευνών υποδεικνύουν τη συσχέτιση ανάμεσα στην ασφαλή προσκόλληση και τη συναισθηματική υγεία στην εφηβεία (Elicker et al., 1992), την μετέπειτα κοινωνική ανάπτυξη και την ακαδημαϊκή πρόοδο (Siegler, Deloache, & Eisenberg, 2006). Τα τελευταία χρόνια οι ερευνητές εστιάζονται στον τρόπο που συγχρονίζεται ο βασικός φροντιστής με το βρέφος (Hane, Feldstein & Dernetz, 2003), το δεσμό με τον πατέρα ή άλλα άτομα αναφοράς (Seibert & Kerns, 2009), το ρόλο των μετέπειτα υγιών σχέσεων (Waters et al., 2002) της ψυχοθεραπείας ως επανορθωτική εμπειρία δεσμού (Wallin, 2007) αλλά και των διαπολιτισμικών διαφορών (Kieffer, 2012).
Καταλήγοντας, η Θεωρία της Προσκόλλησης/Δεσμού προσφέρει ένα κεντρικό επεξηγηματικό πλαίσιο για το πώς οι συναισθηματικοί δεσμοί ευθυγραμμίζονται με τον τρόπο που τα άτομα βλέπουν τον εαυτό τους και τους άλλους, διαμορφώνουν τη συναισθηματική τους ρύθμιση και την κοινωνική τους ανάπτυξη και καθοδηγούν την εγγύτητα στις ανθρώπινες σχέσεις.
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Ainsworth, M.D.S., Waters, E., Wall, S. (1979). Patterns of attachment. A Psychological study of the strange situation. London. Routledge.
Ainsworth, M.D.S. (1982). Attachment: Retrospect and Prospect. In C.M. Parkes, & J. Stevenson-Hinde (Eds.), The Place of Attachment in Human Behavior (pp. 3-30). New York: Basic Books.
Allen, B. (2023). The historical foundations of contemporary attachment theory: From John Bowlby to Mary Ainsworth. In B. Allen, The science and clinical practice of attachment theory: A guide from infancy to adulthood (pp. 13–35). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/0000333-002
Beckes, L., Simpson, J.A., Erickson, A. (2010). Of snakes and succour: Learning secure attachment associations with novel faces via negative stimulus pairings. Psychological Science 21, 721-728.
Bergman, A., Blom, I., Polyak, D. (2012). Attachment and separation-individuation: Two ways of looking at the mother-infant relationship. In S. Akhtar (Ed.), The mother and her child: Clinical aspects of attachment, separation, and loss. Lanham, MD: Jason Aronson.
Bernier, A., Meins, E. (2008). A theoretical approach to understanding the origins of attachment disorganization. Developmental Psychology, 44, 969-982.
Blum, D. (2002). Love at Goon Park: Harry Harlow and the science of affection. New York: Perseus Publishing
Bowlby, J., (1969), Attachment and Loss: Attachment (Vol.l.), N.Y: Basic Books.
Bowlby, J., (1973), Attachment and Loss: Separation, Anxiety and Anger (Vol.2), NY Basic Books.
Bowlby, J., (1988), A Secure Base: Parent-child attachment and healthy human development. N.Y: Basic Books.
Bowlby, J. (1995). The Making and Breaking of Affectional Bonds. London. Routledge.
Byng-Hall, J., (1995). Creating a Secure Family Base: Some Implications for Attachment Theory for Family Therapy, Family Process, 34(1): 45-58.
Can, J.A., Schaefer H., S., Davidson, R. (2006). Lending a hand: Social regulation of the neural response to threat. Psychological Science, 17, 1032-1039.
Elicker, J., Englund, M., Sroufe, L.A. (1992). Family-Peer Relationships. Routledge.
Fearon, P.R.M., Besky, J. (2011). Infant-mother attachment and the growth of externalizing problems across the primary-school years. Journal of Clinical Psychology and Psychiatry, 52(7), 782-791.
Frias, M.T., Shaver, P.R., Mikulincer, M. (2015). Measures of adult attachment and related constructs. In G.J. Boyle, D.H. Saklofske, G. Matthews (Eds.). Measures of personality and social psychological constructs. San Diego, CA: Elsevier Academic Press.
Green, J., Charman, T., McConachie, H., Aldred, C., Slonims, V., Howlin, P., Le Couteur, A., Leadbitter, K., Hudry, K., Byford, S. (2010). Parent-mediated communication-focused treatment in children with autism (PACT): a randomised controlled trial. The Lancet, 375 (9732), 2152-2160.
Hane, A., Feldstein, S., Dernetz, V. (2003). The relationship between coordinated interpersonal timing and maternal sensitivity in four-month-old infants. Journal of Psycholinguistic Research, 32, 525-539.
Harlow, H.F., Zimmermann, R.R. (1959). Affectional responses in the infant monkey. Science, 130, 421–432. https://doi.org/10.1126/science.130.3373.421
Harris, M., Butterworth, G. (2002). Developmental Psychology. A Student’s Handbook. Hove. Psychological Press.
Hoehl, S., Wahl, S., Michel, C., Striano, T. (2012). Effects of eye gaze cues provided by the caregiver compared to a stranger on infants’ object processing. Developmental Cognitive Neuroscience, 2, 81-89.
Kieffer, C.C. (2012). Secure connections, the extended family system, and the socio-cultural construction of attachment theory. In S. Akhtar (Ed.). The mother and her child: Clinical aspects of attachment, separation, and loss. Lanham, MD: Jason Aronson.
Lamb, M.E., Lewis, C. (2005). The Role of Parent-Child Relationships in Child Development. In: Bornstein, M.H. & Lamb. M.E. (Eds) (2005). Developmental Science. An Advanced Textbook. 5th Edition. London. Lawrence Erlbaum Assoc.
Liotti, G. (2004). Trauma, dissociation, and disorganized attachment: Three strands of a single braid. Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training, 41(4), 472–486. https://doi.org/10.1037/0033-3204.41.4.472
Main, M., Solomon, J. (1990). Procedures for identifying infants as disorganized/disoriented during the Ainsworth Strange Situation. In M. T. Greenberg, D. Cicchetti, & E. M. Cummings (Eds.), Attachment in the preschool years: Theory, research, and intervention (pp. 121–160). The University of Chicago Press.
Main, M., Hesse, E. (1990). Parents’ unresolved traumatic experiences are related to infant disorganized attachment status: Is frightened and/ or frightening parental behaviour the linking mechanism? In M.T. Greenberg, D. Cicchetti, & E.M. Cummings (Eds.), Attachment in the preschool years: Theory, research, and intervention. The University of Chicago Press.
Mikulincer, M., Hirschberger, G., Nachmias, O., Gillath, O. (2001). The affective component of the secure base schema: Affective priming with representations of attachment security. Journal of Personality and Social Psychology, 81, 305-321.
Mireault, G.C., Crockenberg, S.C., Sparrow, J.E., Pettinato, C.A., Woodard, K.C., Malzac, K. (2014). Social looking, social referencing and humour perception in 6-and12-month-old infants. Infant Behavior and Development, 37, 536-545.
Seibert, A., Kerns, K. (2009). Attachment figures in middle childhood. International Journal of Behavioral Development, 33, 347-355.
Siegler, R., Deloache, J., Eisenberg, N. (2006). How Children Develop (2nd ed.). Worth Publishers: London.
Solomon., J., George, C. (Eds). (1999). Attachment Disorganisation. New York. Guildford Press.
Wallin, D.J., (2007). Attachment in psychotherapy. Guilford Press.
Waters, E., Crowell, J., Elliott, M., Corcoran, D., Treboux, D. (2002). Bowlby’s Secure Base and Social/Personality Psychology of Attachment Styles: Work(s) in Progress. Attachment and Human Development, 4, 230-242.
